Σκέψεις στο έργο της Άλκης Ζέη

Προσωπικές μου σκέψεις γύρω από το βιβλίο του Μιχάλη Αργυρίδη για την Άλκη Ζέη, «Η τέχνη του να μιλάς στα παιδιά με έντιμο τρόπο» θα συνοδευτούν με παραδείγματα γύρω από το έργο της καταξιωμένης συγγραφέως. Κριτικά σημειώματα του Μιχάλη Αργυρίδη για τη συγγραφέα συνόδευσαν, το 2004, τον φάκελο της υποψηφιότητας της Άλκης Ζέη για το διεθνές βραβείο Άντερσεν! Ή Άλκη Ζέη στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, έχοντας βαθειά γνώση της παιδικής ψυχολογίας αναφέρεται στον έντιμο τρόπο για τον οποίο κάνει λόγο ο διάσημος ψυχοπαιδαγωγός Bruner, δηλαδή ότι στα παιδιά μπορούμε να μιλήσουμε για τα πάντα αρκεί να βρεθεί το μέσο, η φόρμα της γλώσσας και ο τρόπος να καταστήσουμε τα μηνύματά μας δυνατά στο γλωσσικό και νοητικό επίπεδο των παιδιών, ο τρόπος που αποκαλείται έντιμος. Έτσι η Άλκη Ζέη τολμάει να αφηγείται και να καταγράφει μέσω των ηρώων της, τις τραγικές ιστορικές καταστάσεις που…σημάδεψαν δυσάρεστα την κοινωνική ζωή του τόπου, χωρίς όμως να σοκάρει ούτε να προκαλεί αποστροφή. Κατοχή, Εμφύλιος, επέμβαση Άγγλων ιμπεριαλιστών, εκτελέσεις Ελλήνων αλλά και συλλήψεις αντιστασιακών από τους Ιταλούς, όλα αυτά περιγράφονται με χαρακτηριστικές τεχνικές στα βιβλία παιδικής λογοτεχνίας. Ας δούμε όμως κάποιες από αυτές τις τεχνικές και τις αναλύσεις του Μιχάλη Αργυρίδη ειδικότερα.
Η Άλκη Ζέη χρησιμοποιεί την τεχνική της αντικατάστασης, με αναφορές τόσο στο δικό μας κόσμο όσο και στον κόσμο των ζώων. Αναφέρεται για παράδειγμα στις εκτελέσεις Ελλήνων από τους Γερμανούς την περίοδο της Κατοχής, κάνοντας λόγο για το περίπτερο με το σκοπευτήριο που υπάρχει στα πανηγύρια. Σημαδέψτε ίσια στην καρδιά λέει ένας ήρωας με νάζι, ώστε οι παιδικοί αναγνώστες να βιώσουν την πραγματικότητα λίγο πιο ανώδυνα. Τα βιώματα είναι χαρακτηριστικά, ένα παιδί ετοιμάζεται να γιορτάσει τα 10 του γενέθλια αλλά η μητέρα του αποφασίζει ότι αυτό δεν θα συμβεί για να κάνουν συμπαράσταση σε ένα συγκάτοικο λόγω της εισόδου των Γερμανών στο Παρίσι. Η Άλκη Ζέη χρησιμοποιεί τον κόσμο των ζώων. Καθώς αυτά είναι απροστάτευτα στα χέρια των μεγάλων, τους κάνουν να αναπτύσσουν το ένστικτο της προστασίας, αισθάνονται υπεροχή αλλά και σιγουριά. Τα ζώα λειτουργούν επεξηγηματικά αλλά και ανακουφιστικά. Για να δώσει σε ένα παιδί η συγγραφέας την ευκαιρία να εξοικειωθεί με την ιδέα του θανάτου γράφει στο βιβλίο της για τον Ψεύτη παππού: Αν φύγω και δεις ένα πουλί να πετάει, μπορεί να είναι η ψυχή μου. Ο παππούς για παράδειγμα με μαύρο πουκάμισο και λευκό φουλάρι έχει αντικατασταθεί από ένα πουλί με τα δικά του χρώματα.
Τα παιδιά πρέπει να διατηρήσουν την ψυχοσυναισθηματική τους ηρεμία και να μην τρομάξουν, δεν πρέπει επίσης να ακούνε ψέματα. Οι παιδικοί λοιπόν ήρωες της Άλκης Ζέη είναι τολμηροί, σκανταλιάρικοι, ανυπότακτοι, φτιάχνουν δικές τους λέξεις και δικούς τους κώδικες, παίζουν με λεκτικές ποιητικές συνθέσεις. Θα θυμάστε για παράδειγμα το παιχνίδι με τις λέξεις, Κοθέ Κολω Κοέ Κονα Κοπο Κοτή Κορι Κονε Κορό. Στις συλλαβές της έκφρασης Θέλω ένα ποτήρι νερό, τοποθετήσαμε τη συλλαβή Κο και δημιουργήσαμε ένα γλωσσικό κώδικα. Τα παιδιά παίζουν με πολλούς και διάφορους τέτοιους τρόπους, είναι επίσης πειραχτήρια. Λέει η Άλκη Ζέη αναδεικνύοντας το χιούμορ και το πείραγμα, ένα κοριτσάκι έχει τα γενέθλιά του και τα δίδυμα ήρθαν και τις έφεραν ένα μπουκέτο με γαϊδουράγκαθα. Ανακαλύπτει διαφόρων ειδών φόρμες η συγγραφέας. Στο βιβλίο ο Ψεύτης παππούς, Δεκέμβρης 1944, αναφέρεται στους Άγγλους ιμπεριαλιστές, σε διώξεις, συλλήψεις και εξορία στην Αίγυπτο, χρησιμοποιώντας πάλι ζώο. Ένας φροντιστής στο θέατρο, δηλαδή αυτός που φροντίζει για τα αντικείμενα που θα χρειαστούν οι ηθοποιοί σε κάθε σκηνή, συλλαμβάνεται, δέχεται επίθεση με βρισιές, τον ψάχνουν, για να τους παραδώσει τα όπλα. Ποια όπλα? Ρωτάει με απορία. Αυτά που γράφει στο χαρτί, λένε οι Άγγλοι, βγάζοντας το από την τσέπη του. Ήταν ένα σημείωμα, γιατί επειδή έπαιζαν ένα έργο σχετικά με την αντίσταση κατά των Γερμανών, ζητούσαν χειροβομβίδες, τρία αυτόματα και σταυρωτά φισεκλίκια. Διέθετε βλέπεις τα…όπλα!
Αυτές και πολλές άλλες μεταφορές, εναλλαγές αλλά και συνθέσεις βρίθουν στα βιβλία της Άλκης Ζέη η οποία διακρίνεται για την οικουμενικότητα και την καθολική αποδοχή του έργου της. Οι τεχνικές αυτές αν και με όρους παιδικής λογοτεχνίας είναι πολύτιμες και στο εφηβικό και νεανικό βιβλίο και σε πολλές άλλες όμως περιπτώσεις…
Φωτό: Άλκη Ζέη
Μενέλαος Γκίκας